[1] ( 2). در اين باره كه نويسنده سيره، ابان بن عثمان بن عفّان بوده يا شخص ديگرى، به اين نكته توجّه كنيد:

يكى از چهره‏هاى سيره‏نويس قرن دوّم هجرى« ابان بن عثمان بجلى» است. در بيشتر مآخذ، از وى با عنوان« أبان بن عثمان الأحمر البجلى» ياد شده است. تنها ياقوت حموى وى را« ابان بن عثمان بن يحيى بن زكريا اللؤلؤى» شناسانده كه دليل آن خلط دو شرح حال توسّط ياقوت، در مأخذ مورد استفاده ياقوت يعنى« الفهرست» شيخ طوسى بوده است.( نك: الفهرست: 179)

آنچه در مصادر شيعى آمده آن است كه وى از موالى قبيله بجيله بوده است. مى‏دانيم كه منظور از« موالى بودن» لزوماً به معناى عجمى بودن نيست؛ چرا كه ميان خود عرب‏ها، پيش از اسلام و احتمالًا پس از آن، عقد ولاء وجود داشته است.

نمونه آن، ولاء زيد بن حارثه نسبت به رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم يا ولاء عمّار بن ياسر نسبت به بنى مخزوم است. با اين حال، احتمال عجمى بودن ابان قوى است.

قبيله« بجيله» قبيله‏اى قحطانى دانسته شده است. اين قبيله همانند بسيارى از قبايل حجازى يا يمنى ديگر، در پى آغاز شدن فتوحات به عراق كوچيد و در قادسيّه حضور يافت. در اين جنگ شمارى از ايرانيان خود به اعراب پيوستند و ولاء آن‏ها را پذيرفتند.

بسيارى نيز به اسارت درآمدند و طبعاً به تدريج، پس از آزادى به عنوان موالى قبايل عربى درآمدند. قبيله« بجيله» در جنگ صفّين در كنار اميرالمؤمنين عليه السلام بوده و حتّى از مختار نيز بر ضدّ مخالفانش دفاع كرده است.( معجم قبائل العرب: 1/ 65- 63)

بدين ترتيب بايد آثارى از تشيع را در اين قبيله سراغ داشت. افزون بر احمر، لقب ديگرى نيز براى وى، محمّد بن سلام- كه از شاگردان وى بوده- آورده و آن« الأعرج» است. وى در چند مورد از وى با عنوان« أبان الأعرج» ياد مى‏ كند.( نك: طبقات فحول الشعراء: 2/ 482)

با توجّه به نقل‏هاى وى از ابان- كه مكرّر در« طبقات الشعراء» آمده- بايد منظور وى ابان مورد نظر ما باشد. احتمال آن هست كه اعرج تصحيف‏شده« أحمر» باشد.

توجّه به اين نكته لازم است كه جداى از« أبان بن عثمان الأحمر»، شخص ديگرى با عنوان« أبان بن عثمان بن عفّان» وجود دارد كه فرزند عثمان بوده و جداى از آن‏كه سال‏ها حكومت مدينه را داشته، ادّعا شده كه در اخبار سيره نبوى نيز دستى داشته است.

تشابه اسمى سبب شده است تا برخى به خطا پسر عثمان بن عفّان را بجاى« ابان» امامى مذهب قرار دهند. از جمله« فؤاد سزگين» در بيان سيره‏نويسان عصر اوّل، از ابان بن عثمان بن عفان ياد كرده و نوشته است كه منقولاتى از او در« تاريخ يعقوبى» آمده است.( تاريخ التراث العربى، التدوين التاريخى: 70)

اين در حالى است كه فردى كه در« تاريخ يعقوبى» از وى نقل شده، ابان بن عثمان الأحمر است. دليل آن نيز اين است كه يعقوبى تصريح مى‏كند كه وى راوى اخبار امام جعفر صادق عليه السلام است.

طبيعى است كه سنّ و سال پسر عثمان- كه در جنگ جمل در كنار عايشه بوده- در اين حدّ نبوده كه بتواند راوى اخبار امام صادق عليه السلام باشد. به علاوه كه نگاهى به مصادر حديثى شيعه و آشنايى مختصر با احاديث ابان، نشان مى‏دهد كه اين خطا، خبط و خلط بسيار بزرگى است.

ترديدى وجود ندارد كه وى كوفى بوده است؛ زيرا قبيله بجيله در كوفه بوده است.

نجاشى با اشاره به آن‏كه« أصله كوفي» مى‏ نويسد:« كان يسكنها تارة والبصرة تارة». به همين دليل است بسيارى از بصريان از قبيل ابوعبيده معمّر بن مثنّى و محمّد بن سلام جمحى در بصره، از شاگردان وى بوده ‏اند.( رجال النجاشى: 13 رقم 8)

گفتنى است كه در عبارتِ نقل‏شده در« كشى» آمده است كه:« وكان أبان من أهل البصرة».( رجال الكشى: 352 رقم 660)

بايد دانست كه ابان در شمار اصحاب اجماع بوده است؛ كسانى كه:« أجمعت العصابة على تصحيح ما يصحّ عنهم». كسانى كه آنچه صحّت انتسابش به ايشان درست باشد، نبايد در آن ترديد كرد. اين امر، بهترين دليل بر مرتبت والاى علمى و وثاقت ابان بن عثمان است.

وى راوى روايات فراوانى در ابواب مختلف فقه است كه در كتب اربعه و ديگر آثار فقهى روايت شده است. فهرستى از آن‏ها را علّامه تسترى در« قاموس الرجال» به دست ما داده است. موارد نقل‏شده از ابان بن عثمان در كتاب« الفروع كافى» را محقّقى ديگر فراهم آورده است.( الشيخ الكلينى وكتابه الكافى: 263- 299).« منابع تاريخ اسلام: 63»

[2] ( 1). مقالات تاريخى: 263.

[3] ( 1). امويان؛ نخستين دودمان حكومت‏گر در اسلام: 27.