2) وليد بن يزيد بن عبدالملك

   گويند: بيعت با او شش روز گذشته از ماه ربيع الثانى همين سال / 2 اوت 743 م‏بود. پيشتر ياد كرديم كه پدرش فرمانرانى را پس از برادر خود هشام بن عبدالملك ‏ويژه او ساخت. هنگامى كه وليد اورنگ زيب (ولى‏عهد) شد، يازده سال داشت. پس ‏از آن، پدر زنده ماند تا وليد به پانزده سالگى رسيد.

   يزيد پيوسته مى‏گفت: خدا ميان من و كسى داور باد كه هشام را در ميان من و توجاى داد!

   چون هشام بر سرِ كار آمد، وليد بن يزيد را گرامى داشت تا نشانه‏ هاى هرزگى وباده‏ گسارى در او آشكار شد. عبدالصمد بن عبدالأعلى (آموزگار و پروردگارش) اورا به اين كارها وا مى‏ داشت. او براى خود هم‏نشينان برگزيد كه با ايشان به ميگسارى ‏دست يازد.

   هشام خواست كه او را از ايشان جدا كند. از اين ‏رو در سال 734 / 116 م او را فرمان‏برگزار كردن آيين حج داد. او در ميان صندوق‏ها، براى خود سگانى برگرفت وگنبدى به اندازه كعبه ساخت كه آن را بر كعبه گذارد. با خود باده برداشت و بر آن شدكه آن گنبد را بر فراز كعبه گذارد و در زير آن مى‏گسارد. يارانش او را ترساندند وگفتند: آسوده نيستيم كه مردمان بر ما تازند و تو را براندازند. او از آن انديشه دست‏ كشيد.

   از او در برابر مردم كارهايى گوياى خوارشمارىِ كيش و بى‏ پروايى به آيين ديده ‏شد. هشام اميدوار شد كه وليد را بركنار سازد و براى پسر خود مَسْلَمه از مردم بيعت‏ بستاند. از وليد خواست كه به اين كار تن دردهد. وليد نپذيرفت.

   هشام گفت: او را پس از تو جاى مى‏دهم. باز هم تن زد. هشام از دست او برآشفت‏ و آهنگ آسيب رساندن به وى و بيعت براى پسر خود مسلمه در سر پروراند. گروهى‏ در اين كار با او همداستان شد. از آن ميان دو دايى‏ اش محمّد بن هشام بن اسماعيل وابراهيم بن هشام بن اسماعيل و بنى قَعْقا بن خُلَيد عَبْسى و ديگران (از ويژگان وى)بودند.

   وليد هرزگى و كام‏جويى و باده‏ گسارى از اندازه درگذراند. هشام به وى گفت:دريغ از تو اى وليد؛ تو بر آيين اسلامى يا نيستى؟! هيچ كار زشتى نبود مگر كه بدان‏دست يازيدى ]«منكرى نبود كه نكردى و مسكرى نبود كه نخوردى»![. به هيچ كارى‏ پروا نمى‏ دهى.

   وليد برايش نوشت:

يا أيّها السائل عن ديننا                    نحن على دين ابى شاكر

نشربها صِرْفاً وممزوجة                  بالسُّخن احياناً وبالفاتر

اى پرسنده كيش و آيين ما؛ بدان‏كه بر آيين ابوشاكر به سر مى‏بريم؛ گاه آن را ناب‏مى‏نوشيم و گاه آميخته با آب؛ گاهى گرم، گاه نيم‏ گرم.

   هشام بر پسرش مسلمه خشم آورد. او كنيه ابوشاكر مى‏داشت. به او گفت: مرا برسر كارهاى تو سر كوفت مى‏زند و من تو را نامزد خليفگى مى‏كنم!

   او را فرهيخت و به نماز همگانى فراز آورد و در سال 737 / 119 م رهبر حاجيانش‏ كرد كه آيين حج با مردم بگزارد.

   مسلمه پارسايى و نرم‏خويى از خود فرانمود و آنگاه در مكّه و مدينه دارايى‏ هايش‏ بخش كرد. يكى از وابستگان مدينيان سرود:

يا أيّها السائل عن ديننا               نحن على دين ابى شاكر

الواهب الجُرْدُ بأرْسانِها               ليس بزنديق ولا كافر

اى پرسنده كيش و آيين ما؛ بدان‏كه بر آيين ابوشاكريم؛ آنكه اسبان كوتاه‏ موى وبلندگام را با لگام‏ هاى زرّين‏شان مى‏ بخشد و نه زنديك است و نه ناباور.

   اين گفته، نيشى به وليد بود.

   هشام همواره بر وليد خرده مى‏گرفت و از او بد مى‏گفت و او را مى ‏نكوهيد وكاسته مى‏خواند و از كارها دستش كوتاه مى‏كرد. وليد با كسانى از ويژگان و بستگان‏ بردگان خود بيرون شد و در ازرق بر سرِ آبى در اردن كه از آنِ خودش بود، فرود آمد ودبيرش عياض بن مسلم را در نزد هشام به جاى گذاشت تا گزارش كارها را پياپى به اونويسد.

   هشام بخششى را كه به وليد مى‏داد، از وى وابريد. وليد در اين باره برايش نامه‏ نوشت و هشام هيچ پاسخ نگفت و به او فرمان داد كه آموزگار بدكيش خود عبدالصمد را از نزد خود بيرون براند.

   او را بيرون راند. وليد از او دستورى خواست كه بگذارد ابن سُهَيل به نزد وى‏رود. هشام ابن سهيل را زد و روانه كرد. عياض بن مسلم دبير وليد را زد و به زندان‏ افكند.

   وليد گفت: اين مرد يك‏ چشم شوم را پدرم بر كسان خود پيش داشت و اورنگ ‏زيب خود فرمود؛ آن‏گاه با من آن مى‏كند كه مى ‏بينيد، هر كس را بيند كه مرا دوست ‏مى‏دارد، به بازى گيرد و بيازارد.

   براى هشام نامه نوشت و در اين باره سخن گفت و از او گله كرد و خواست كه‏ دبيرش را به وى بازگرداند.

   هشام او را بازنگرداند. وليد براى او نوشت:

رأيتك تَبْني دائماً في قطيعتي                وتوكُنْتَ ذاحزم لهدَّمتَ ما تبني

تثير على الباقين مَجْنَى ضَغينَة               فويل لهم لو متُّ من شرّ ما تَجني

كأَنّي بهم والليت أفضل قولهم                الا ليتنا والليت إذ ذاك لايُغني

كفرتَ يداً من منعم لو شكرتها                جزاك به الرّحمن ذوالفضل والمنّ

تو را مى‏بينم كه همواره به راه بريدن از من مى‏پويى؛ اگر دورانديش بودى، آنچه رااستوار ساخته ‏اى، ويران مى‏كردى.

بر بازماندگان، ميوه كينه ‏اى ديرينه مى‏پيمايى؛ اى واى بر آن‏ها از گزند آن بزهكارى‏ كه تو مى‏كنى.

ايشان را از هم‏اكنون مى ‏نگرم كه بهترين سخن‏شان «بوك و مگر» گفتن است؛ گويند«اى كاشكى ما»؛ ولى كاشكىِ نابهنگام هيچ هوده‏اى در پى ندارد.

دست بخشنده‏اى را به ناسپاسى فشردى كه اگر سپاس آن گفتى، خداى بخشنده‏ مهربان، پادْآفْراهِ نيكويت ارزانى مى‏داشت.

   وليد همچنان در آن بيابان بود تا هشام درگذشت. چون بامدادى فرارسيد كه روزآن خليفگى به چنگش آمد، به ابوزبير منذر بن عمر گفت: از هنگامى كه خرد به سرم ‏آمد، شبى درازتر از دوش نديدم! سپاه اندوهان بر سرم تازش آوردند و با خود درباره‏كارهاى اين مرد (هشام) همى انديشيدم. دلم به شور آمده است؛ بيا سوار شويم ودمى زنيم.

   سوار شدند و دو ميل راه رفتند و سپس او بر فراز تپّه‏اى شد و گرد و خاكى از دورديد و گفت: فرستادگان هشامند؛ از خدا اميد خوبى درباره ايشان مى‏بريم.

   اينك دو مرد پديدار شدند: يكى برده ابومحمّد سفيانى و ديگر جَرْدَبه. چون به اونزديك شدند، پياده گشتند و دوان‏دوان به سوى او آمدند و بر او به خليفگى درودفرستادند. بر خود لرزيد و زبانش بند آمد و آنگاه گفت: هشام بمُرد؟

   گفتند: آرى؛ نامه ‏اى كه با ماست، نوشته سالم بن عبدالرحمان فرنشين دبيرخانه ‏است. نامه را خواند و از برده ابومحمّد سفيانى درباره دبير خود عياض بن مسلم ‏پرسش كرد.

   گفت: تا هشام را مرگ درربود، در زندان بود. به گنج‏ بانان پيام داد كه آنچه را به ‏دست داريد، نگه داريد. هشام به هوش آمد و چيزى خواست كه از او دريغ داشتند؛گفت: پناه بر خدا؛ همگى گنج ‏بانان وليد بوديم. همان‏ دم بمرد.

   عياض بن مسلم از درون زندان برون آمد و درهاى گنج‏ خانه ‏ها را بست و مهر نهاد و هشام را از تخت به زير آورد. كمكم نيافتند كه در آن آب گرم كنند و او را بشويند؛ به‏ ناچار از ديگران به عاريت گرفتند. در گنج‏ خانه‏ هاى او كفنى نيز نيافتند تا برده ‏اش‏غالب او را كفن پوشيد. وليد سرود:

هتك الأحول المشو               مُ فقد اُرسل المطر

وملكنا من بعد ذا                    كَ فقد أورق الشّجر

فاشكروا اللَّه إنّه                    زائد كلّ من شكر

مرد يك‏چشم بدشگون جان سپرد و باران فروباريد.

پس از او پادشاه شديم و درخت آرزو برگ و بر برآورد.

خداى را سپاس گوييد كه او افزاينده سپاس‏گزاران است.

 

   برخى گويند: اين سروده نه از وليد است.

   چون وليد گزارش مرگ او را شنيد، براى عبّاس بن وليد بن عبدالملك بن مروان‏ نوشت كه به رصافه آيد و همه دارايى‏هاى هشام و فرزندانش را بيامارد و كارگزاران وچاكران و پيرامونيانش را فروگيرد به جز مسلمة بن هشام كه او با پدر خود سخن گفته ‏وى را به مهربانى با وليد سفارش كرده بود. عبّاس به رصافه آمد و آنچه وليد گفته بود،به انجام رساند و گزارش كارهاى او را به وليد نوشت. وليد سرود:

ليت هشاماً كان حيّاً يرى                   مِحْلَبهُ الأوفر قد اُترعا

ليت هشاماً عاش حتّى يرى             مكياله الأوفر قد طُبّعا

كلناه بالصّاع الّذي كاله                    وما ظلمناه به اصبعا

وما أتينا ذاك عن بدعة                      أحلّه القرآن لي أجمعا

اى كاش؛ هشام زنده مى‏ بود تا مى‏ ديد پيمانه بزرگ و ناكاسته ‏اش پر گشته است.

اى كاش؛ هشام زنده مى ‏بود تا مى‏ ديد پنگان گود و فراخش مالامال گشته است.

با همان جام بر او پيموديم كه او بر ما پيمود؛ يك بند انگشت بر او ستم روا نداشتيم.

اين را نه از راه پايه‏ گذارىِ كارى ناشايست كرديم؛ نبشته جداگرِ درستى از نادرستى(قرآن) همه ‏اش را براى ما روا فرمود.

   وليد كارها را بر كسان و ياران هشام سخت گرفت. يكى از چاكران بر سرِ گورِ هشام آمد و گريه سر داد و گفت: اى سرور خداگرايان! اگر زنده مى‏بودى و مى‏ ديدى‏ وليد با ما چه مى‏كند.

   يكى در آنجا بود، گفت: اگر مى‏دانستى كه اكنون (در دوزخ) چه بر سرِ هشام همى ‏آوردند، مى‏دانستى كه سر تا پا فرورفته در نعمتى هستى كه نمى‏توانى سپاسش راگزارد. هشام سرگرم گرفتارى‏هاى خويش است و نمى‏تواند به شما برسد.

   وليد كارگزاران خود را برگمارد و به شارسان‏ها نامه نوشت و گفت كه براى او ازمردم بيعت بستانند. نامه‏ هاى ايشان فرارسيد و گزارش از گرفتن بيعت داد. مروان بن‏ محمّد براى او نامه نوشت و گزارش داد كه براى او بيعت گرفته است و اينك دستورى‏ مى‏ خواهد كه به نزد او شود.

   چون وليد بر سر كار آمد، براى زمين‏ گيران و كوران شام پرداخت ماهانه نامزد كرد و ايشان را پوشاند و براى هر كدام چاكرى برگمارد. براى نان‏خواران مردم بوى‏ خوش و جامه خوب از گنج‏ خانه بيرون آورد و پرداخت اشان افزون كرد و بر پرداخت همه كسان ده ‏ده بيفزود.

   پس از اين افزودن، باز براى شاميان ده ‏ده برافزود. ميهمانانِ فراوان براى او فرارسيدند؛ هر كس هر چه از او مى‏خواست، مى‏سرود:

ضمنتُ لكم إن لم تَعُقْني عوائق                  بأنّ سماء الضرّ عنكم ستُقْلَع

سيوشك الحاقٌ معاً وزيادة                         وأعطية منّي عليكم تُبرَّع

مُحرَّمُكم ديوانُكم وعطاؤكم                         به تكتب الكتّاب شهراً وقطبع

پايندانِ شمايم كه اگر بازدارنده ‏ها مرا بازندارند، آسمان سختى و تنگ‏دستى از فرازسرهايتان برداشته شود.

به زودى پيوستى خواهد بود و افزايشى و بخششى از من بى ‏آنكه شما خواهش‏ كرده باشيد.

بخشش و گنج‏ خانه شما پاس داشته خودتان است؛ هر ماهه دبيران از آن بخشش‏ها نويسند و مُهر همى برنهند.

   حُلْمُ الوادىّ خنياگر گويد: همراه وليد بوديم كه گزارش مرگ هشام را براى اوآوردند و به خليفگى مژده ‏اش دادند و شادباش گفتند و مهر و تازيانه ويژه خليفه را به‏ او دادند. لختى خاموش مانديم و به چشم خليفه در او نگريستيم. به ناگاه گفت: اين‏ سروده را براى ما با آواز بخوانيد و سازها بنوازيد:

طاب يومى ولذَّ شُرْب السُّلافهْ                وأتانا نعيُّ مَن بالرُّصافهْ

وأتانا البريد ينعي هشاماً                        وأتانا بخاتم للخلافهْ

فاصْطَبَخْنا من خمِرِ عانة صرفاً                ولهونا بِقَيْنَةٍ عرّافهْ

امروز من خوش گشت و نوشيدن بهترين باده گوارا آمد؛ براى ما گزارشگر مرگ‏ كسى رسيد كه در رصافه به سر مى‏برد.

پيك آمد و گزارش مرگ هشام آورد و همراه آن مهر و انگشترى خلافت را.

پگاه را با باده ناب «عانه» آغاز نهاديم و روز را با دختركى آشنا به هنرهاى دلبرى‏ گذرانديم.

   سوگند خورد كه از جاى خود برنخيزد تا اين سروده را برايش بخوانند و او به‏ شادمانى آن ساغر سر كشد. ما چنان كرديم و تا شب همى خوانديم و خورديم وكرديم.

   آن‏گاه در همين سال، وليد فرمانروايى پس از خود را ويژه دو پسرش حكَم بن‏ وليد و عثمان بن وليد ساخت و اين دو را «اورنگ زيب» خواند و حكَم را پيش ‏بداشت و در اين باره به شارسان‏ها (از آن ميان خراسان و عراق) نامه نگاشت.(1)

---------------------------------

1) تاريخ كامل ابن اثير: 3115/7.

منبع : معاويه : ج ... ص ...