(1)

كعب الأحبار و عمر

   كعب الأحبار كه نامش كعب بن ماتع است اهل يمن و از قبيله حمير است و در زمان عمر اسلام آورده به مدينه آمد. او همچون صحابه و بلكه بيش از آنان در نزد عمر مقام داشت.(165) علاقه‏ اى كه عمر به استفاده از دانش اهل كتاب داشت و به‏ همين جهت مورد خشم پيامبر قرار گرفته بود(166) باعث شد در زمان خلافتش اين انديشه را پى بگيرد و از تازه‏ مسلمانان ‏اهل كتاب بهره بيشترى ببرد. از اين‏رو كعب را به نزد خود برد و درباره موضوعات مختلف از او پرسش مى‏ كرد.

   ابن ابى الحديد، كعب را از جمله منحرفان از امير مؤمنان‏ عليه السلام شمرده و نوشته است آن حضرت كعب را دروغگو مى‏ خواند.(167) كعب الأحبار كه در سال 32 در شهر حمص درگذشت (168) «قرن‏ها مورد وثوق و اطمينان بوده و نقل‏ هايش‏ كتاب‏هاى تفسيرى و تاريخى را پر كرده است. امّا در حال حاضر و با تحقيقات نوينى كه صورت گرفته، چهره كعب‏ الأحبار در پس پرده ضخيمى از ابهام و اشكال قرار گرفته و كار تصميم‏ گيرى علماى رجال و دين‏ شناس اهل‏ سنّت را دشوار كرده است.» (169) نمونه‏ اى از اسرائيليات منقول كعب را طبرى در موضوع خلقت خورشيد و ماه آورده است.در اين گزارش، ابن عباس از گفته كعب خشمگين شده و سه مرتبه مى‏گويد: كعب دروغ گفته است، سپس اضافه مى‏ كند:«اين مطلب از يهوديان است كه كعب مى‏ خواهد در اسلام وارد كند(170)­ .­(171)

   مشورت‏ خواهى و رايزنى‏ هاى عمر با كعب، تنها در محدوده امور دينى و اعتقادى خلاصه نمى‏شد؛ بلكه شواهدى‏ چند نشانگر رويكرد عمر در رايزنى‏ هاى سياسى و حكومتى به پيشگاه جناب كعب است!

   در امالى ابوجعفر محمّد بن حبيب از ابن عبّاس روايت كرده است كه گفت:

   «عمر در اواخر دوره خلافت خود و زمانى كه ديگر ناتوانى بر وى استيلا يافته بود و از اداره امور مردم عاجز مى‏ نمود، هماره از خداوند آرزوى مرگ داشت. روزى كه من نزد وى بودم به كعب الأحبار گفت: من مرگ خويش را نزديك‏ مى‏ بينم و دوست مى‏ دارم خلافت را بعد از خود به كسى كه سزاوار اين مقام باشد واگذار كنم، نظر تو درباره على (عليه السلام) چيست؟ در اين باره در كتاب‏هاى خود چه مى‏ يابى؟ زيرا عقيده تو آن است كه تمام سرگذشت‏ هاى ما در كتب شما نگاشته شده است!

   كعب گفت: به عقيده من على (عليه السلام) براى اين كار سزاوار نيست! زيرا او مردى استوار در دين است و از هيچ خطايى‏ چشم‏ پوشى نمى‏ كند، به اجتهاد خود نيز عمل نمى ‏كند، و با اين روش نمى‏ توان بر مردم حكومت كرد. امّا آنچه ما دركتاب‏هاى خود مى ‏يابيم، آن است كه حكومت به او و فرزندانش نمى‏ رسد و اگر هم به آن دست يابد، هرج و مرج شديدى‏ پيدا خواهد شد! ...

 كعب گفت: ما چنين مى‏ يابيم كه بعد از صاحب شريعت و دو تن از اصحابش، حكومت به كسانى خواهد رسيد كه‏ پيامبر صلى الله عليه وآله وسلم بر سر اصل دين با آن‏ ها جنگيده است (يعنى امويان).

   عمر از شنيدن اين امر چند بار آيه استرجاع را بر لب جارى كرد و به ابن عبّاس رو كرده گفت: من مشابه اين مطلب را از رسول خدا صلى الله عليه وآله وسلم شنيده‏ ام كه مى‏ فرمود:

«بنى‏ اميّه از منبر من بالا خواهند رفت»، من در خواب ديده ‏ام ميمون‏ هايى از منبر من بالا مى ‏رفتند و درباره آن‏ ها اين آيه‏ نازل شد: «وما جَعَلنا الرُّؤيا الّتى أَرَيْناكَ الاَّ فِتْنَةً لِلنَّاس والشَّجَرَةَ الْمَلْعُونَةَ فِي الْقُرْآنِ»(172)(173).

   اين واقعه تاريخى از چند جهت قابل تأمّل است: از اين ماجرا مى‏ توان به عمق كينه‏ توزى و دشمنى كعب نسبت به‏ اميرالمؤمنين على‏ عليه السلام پى برد كه دليل اين امر نيز بسيار روشن است؛ زيرا با دست پرقدرت آن حضرت بود كه شوكت‏ يهود در جزيرة العرب درهم شكسته شد و كعب دريافته بود كه اگر امير المؤمنين على‏ عليه السلام به مقام رهبرى و زمامدارى برسد، آثار يهود تا ابد محو خواهد شد. از اين رو كعب علاقه شديدى داشت كه زمامدارى به اموى‏ ها برسد؛ زيرا براى آن‏ ها سرنوشت اسلام اهميّت نداشت و تنها هدف آن‏ها دنيا بود (174).(175)

---

165) درباره ارتباط تنگاتنگ كعب الأحبار و خليفه دوّم ر.ك: تاريخ سياسى اسلام: 89/2 به بعد.

166) المصنّف: 112/6.

167) شرح نهج البلاغه: 77/4، درباره اعتراض ابوذر به كعب هم ر.ك: همان: 54/3.

168) الطبقات الكبرى: 309/7.

169) تاريخ سياسى اسلام: 89/2 .

170) تاريخ الطبرى: 44/1 و 51.

171) پيامبر صلى الله عليه وآله وسلم و يهود و حجاز: 45.

172) سوره إسراء، آيه 60.

173) شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد: 81/12.

174) شيعه و تهمت ‏هاى ناروا: 67.

175) اسرائيليّات و تأثير آن بر داستان‏ هاى انبياء در تفاسير قرآن: 90.

 

 

منبع: معاويه ج 1 ص 97