تفسير آيه شريفه

«الحمد للَّه ربّ العالمين»

حضرت امام رضا عليه السلام از پدرانش ‏عليهم السلام روايت كرده كه حضرت اميرالمؤمنين‏ عليه السلام ‏فرمود:

بسم اللَّه يكى از آيات «فاتحة الكتاب» است، از حضرت رسول ‏صلى الله عليه وآله وسلم شنيدم‏ مى‏ فرمود: خداوند متعال به من فرمود: اى محمّد؛ ما به تو «فاتحة الكتاب» وقرآن را بخشيديم و بر من منّت گذاشت و او را در مقابل قرآن قرار داد و فرمود: «وَلَقَدْ اتَيْناكَ سَبْعاً مِنَ الْمَثانى وَالْقُرْانَ الْعَظيمِ»(3)، و در ميان سوره قرآن تنها از آن نام برد.

خداوند متعال محمّد صلى الله عليه وآله وسلم را به بسم اللَّه مخصوص گردانيد و از پيغمبران خود كسى را در اين باره با وى شريك قرار نداد، فقط به حضرت سليمان‏ عليه السلام عطا فرمود، و در داستان بلقيس در قرآن مجيد فرمود: «اُلْقِىَ اِلَىَّ كِتابٌ كَريمٌ × إِنَّهُ مِنْ سُلَيْمانَ وَاِنَّهُ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحيمِ»(4).

اگر كسى آن را بخواند و معتقد به ولايت آل محمّد باشد و از اوامر آن‏ها اطاعت كند و به ظاهر و باطن آن آيه شريفه عمل كند، خداوند به هر حرفى از آن يك‏ حسنه به او مى ‏دهد كه هر يك از آن‏ها از همه خيرات دنيا و اموال آن بهتر است.

هر كس گوش فرا دهد به كسى كه بسم اللَّه قرائت مى‏ كند، خداوند به همان اندازه ‏كه به قارى ثواب مى ‏دهد به گوش‏ دهنده نيز عطا مى ‏كند.

اينك از اين ثواب و خير كثير بهره گيريد و خود را از اين نعمتى كه به شما روى ‏آورده محروم نكنيد، و از اين غنيمت هرچه مى ‏خواهيد استفاده نمائيد كه بعداز اين حسرت آن در دل شما خواهد ماند.(5)

شخصى نزد حضرت امام رضا عليه السلام آمد و عرض كرد: اى پسر رسول خدا؛ به من ازتفسير كلام خداوند عزّ وجل: «اَلْحَمْدُ للَّهِِ رَبِّ الْعالَمينَ» خبر بده.

   حضرت فرمود:

پدرم از جدّم، و او از امام سجّاد، و آن حضرت از پدرش ‏عليهم السلام روايت كرده است‏كه شخصى محضر حضرت اميرالمؤمنين ‏عليه السلام شرفياب شد و عرض كرد: به من ازگفتار پروردگار متعال: «اَلْحَمْدُ للَّهِِ رَبِّ الْعالَمينَ» خبر بده كه تفسير آن‏ چيست؟

آن حضرت فرمود: مقصود از گفتن «الحمد للَّه» اين است كه به بندگانش بعضى ازنعمت ‏هايش را اجمالاً بشناساند؛ زيرا آن‏ها توانائى ندارند كه همه آن‏ها را به ‏تفصيل بشناسند، چون نعمت‏هاى الهى بيشتر از آن است كه شماره شود يا شناخته گردد. به آن‏ها فرمود: بگوئيد: «الحمد للَّه على ما أنعم به علينا» ؛ «سپاس خداوند را بر نعمت‏هائى كه به ما مرحمت فرموده است».

«ربّ العالمين»؛ و معناى آن، جمعيّت‏ها از هر نوع آفريده و مخلوق از جمادات و حيوانات است. امّا حيوانات؛ پس او آنان را با قدرت خويش دگرگون‏ مى ‏كند با رزق و روزى خود به آن‏ها غذا مى ‏دهد و در حمايت خويش آن‏ها را نگهدارى مى‏ كند و هر يك از آن‏ها را به مصلحتش تدبير مى‏ كند.

امّا جمادات؛ پس او آن‏ها را با قدرت خويش نگه مى‏ دارد، پيوسته آن‏ها را حفظ مى‏ كند از اينكه گسسته گردد و گسسته آن‏ها را نگه مى دارد از اينكه ‏پيوسته گردد، و آسمان را حفظ مى‏ كند از اينكه جز به اذن و فرمان او بر زمين ‏افتد، و زمين را از اينكه جز به فرمان او فرو رود نگه مى‏ دارد، كه او نسبت به‏ بندگانش رئوف و مهربان است.

فرمود: «ربّ العالمين»؛ يعنى خدا مالك آن‏ها و آفريننده و روزى ‏رسان ايشان ‏است از آنجا كه مى‏ دانند و از آنجا كه نمى‏ دانند، روزى تقسيم شده است و آن به ‏فرزند آدم مى ‏رسد در هر مسيرى كه در دنيا سير كند، تقواى شخص متّقى برآن نمى ‏افزايد و تبه‏كارى شخص تبه‏كار از آن نمى ‏كاهد و بين ما و او پوششى ‏است و آن، جوينده شخص است؛ اگر يكى از شما از روزى خود بگريزد روزى ‏اش‏او را طلب مى ‏كند؛ همان ‏گونه كه مرگ در طلب او است و او را مى ‏جويد.

پس خداوند بزرگ مرتبه فرمود: بگوئيد: خدا را سپاس بر آنچه از نعمت به ما مرحمت فرمود و ما را به خير و خوبى در كتاب‏هاى پيشينيان ياد كرد پيش از آنكه ما بوده باشيم.

و اين ايجاب مى ‏كند كه محمّد و آل محمّد عليهم السلام و شيعيان ايشان او را شكر كنند زيرا كه آنان را برترى داده است، و قصّه ‏اش اين است كه رسول خدا صلى الله عليه وآله وسلم فرمود:

هنگامى ‏كه خداوند عزّ وجل حضرت موسى بن عمران ‏عليه السلام را به پيامبرى ‏برانگيخت و او را به عنوان همراز خويش برگزيد و دريا را برايش شكافت و بنى‏ اسرائيل را رهائى بخشيد و به او تورات و الواح را مرحمت فرمود، خود را ديد كه‏ موقعيّت و منزلتى نزد خداوند تبارك و تعالى دارد، عرض كرد: پروردگارا؛ مرابه كرامتى گرامى داشته ‏اى كه به كسى پيش از من چنين كرامتى نفرموده‏ اى.

از طرف پروردگار به او خطاب شد: اى موسى؛ آيا نمى‏ دانى كه محمّد صلى الله عليه وآله وسلم نزد من برتر از تمام فرشتگان و همه آفريدگانم مى ‏باشد؟

موسى عرض كرد: پروردگارا؛ اگر محمّد صلى الله عليه وآله وسلم نزد تو گرامى ‏تر از همه آفريدگانت ‏مى ‏باشد، آيا در خاندان پيامبران از خاندان من كسى گرامى ‏تر هست؟

خداوند بزرگ ‏مرتبه فرمود: آيا نمى‏ دانى برترى آل محمّد عليهم السلام بر تمام اهل بيت ‏پيامبران، مانند برترى محمّد صلى الله عليه وآله وسلم بر تمام رسولان است؟

موسى عرض كرد: پروردگارا؛ اگر آل محمّد عليهم السلام چنين مرتبه ‏اى دارند آيا درميان امّت پيامبران از امّت من امّتى نزد تو برتر هست؟ ابرها بر امّت من ‏سايه افكندند، بر آنان منّ و سلوى (يعنى گزانگبين و بلورچين) فرو فرستادى ‏و دريا را براى ايشان شكافتى!

خداوند بزرگ ‏مرتبه فرمود: اى موسى؛ آيا نمی ‏دانى فضيلت و برترى امّت‏ محمّد بر همه امّت‏ها مانند فضيلت و برترى او بر همه آفريدگانم مى ‏باشد؟

در اين هنگام موسى عرض كرد: پروردگارا؛ كاش من آن‏ها را مى‏ ديدم.

خداوند به او وحى فرمود: اى موسى؛ تو هرگز آنان را نمى ‏بينى و اكنون دوران‏ ظهور ايشان نيست، ولى به زودى در بهشت آنان را خواهى ديد. در بهشت عدن‏ و فردوس در حضور محمّد صلى الله عليه وآله وسلم در نعمت‏هاى بهشتى غوطه ‏ورند و در خير وخوبيهاى آن شادمانند، آيا دوست دارى كلام آنان را به گوش تو برسانم؟

عرض كرد: بلى؛ اى خداى من.

خداوند بزرگ‏ مرتبه فرمود: در پيشگاه من بايست و دامن به كمر ببند مانند ايستادن بنده ‏اى ذليل در پيشگاه پادشاهى باجلالت و شكوه.

حضرت موسى به دستور پروردگار عمل كرد و آنگاه خداوند امّت محمّد صلى الله عليه وآله وسلم م‏را ندا داد و آن‏ها همگى در حالى كه در صلب پدران و رحم مادران بودند درجواب گفتند:

لبّيك اللّهمّ لبّيك، لبّيك لاشريك لك لبّيك، إنّ الحمد والنّعمة والملك لك‏لا شريك لك.

خداوندا؛ لبّيك، شريكى براى تو نيست لبّيك، بى‏گمان سپاس و ستايش و نعمت وپادشاهى از آن تو است و شريكى ندارى.

و خداوند اين اجابت را شعار حجّ و حاجيها قرار داد. سپس پروردگار عزيز ماندا داد: اى امّت محمّد؛ خواست من نسبت به شما چنين است كه رحمتم برغضبم پيشى گرفته، و عفو و گذشتم پيش از عقوبتم و كيفرم است، شما را پيش ‏از آنكه مرا بخوانيد اجابت كردم، و پيش از آنكه از من درخواست كنيد عطا نمودم، هر كدام از شما مرا ديدار كند و گواهى دهد به اينكه معبودى جز خداونديكتا نيست و او شريك ندارد، و اين‏كه محمّد صلى الله عليه وآله وسلم بنده و فرستاده او است، ودر گفتارش صادق و در كردارش موافق با حق است، و اين‏كه علىّ بن ابى‏ طالب‏ عليه السلام برادر او و جانشين بعد از او و عهده ‏دار امور او است، و اطاعت او را برخود لازم بداند؛ همانطور كه ملتزم به اطاعت محمّد صلى الله عليه وآله وسلم مى‏ باشد و اين‏كه ‏اولياى پاك و پاكيزه - كه به شگفتى‏ هاى آيات خداوند و دلائل حجّت‏ هاى او بعداز آن دو بزرگوار خبر مى ‏دهند - اولياى او هستند، چنين كسى را داخل بهشت‏ مى ‏نمايم گرچه گناهانش مانند كف دريا باشد.

امام ‏عليه السلام فرمود:

هنگامى كه خداوند پيامبر ما حضرت محمّد صلى الله عليه وآله وسلم را به پيامبرى برانگيخت به ‏او فرمود: اى محمّد؛ «وَما كُنْتَ بِجانِبِ الطُّورِ إِذْ نادَيْنا»(6)؛ «و تو در كنار طور نبودى آنگاه ندا داديم» امّت تو را به اين كرامت.

سپس خداوند عزّ وجلّ به محمّد صلى الله عليه وآله وسلم فرمود: بگو: سپاس خداوندى را كه‏ پروردگار جهانيان است بر اين فضيلتى كه مرا به آن اختصاص داد.

و به امّت او فرمود: شما نيز بگوئيد: سپاس خداوندى را كه پروردگار جهانيان ‏است بر اين فضيلت‏ها كه ما را به آن‏ها اختصاص داد».(7)

---

3) سوره حجر، آيه 87: «همانا ما هفت آيه با ثنا (در سوره حمد) و اين قرآن باعظمت را بر تو فرستاديم».

4) سوره نمل، آيه 29 و 30: «نامه بزرگى به سوى من افكنده شده × آن نامه از جانب سليمان است و عنوانش به نام خداوند بخشنده مهربان است».

5) اخبار و آثار حضرت امام رضا عليه السلام: 576.

6) سوره قصص، آيه 46.  

7) عيون اخبار الرضا عليه السلام: 220/1.