عبادت چيست؟

عبادت چيست و چه برنامه‏ هائى را مى‏ توان برنامۀ عبادى ناميد؟ اين سئوال ‏مهمّى است كه گاهى ذهن بعضى از افراد را به خود مشغول مى‏ كند. گر چه ‏ممكن است عده‏ اى عبادت را به معناى نماز و روزه و منحصر به امورى امثال ‏اينها بدانند، ولى با مراجعه به روايات اهل بيت‏ عليهم السلام و استفاده از راهنمائي هاى‏ آنان متوجّه مى‏ شويم، عبادت منحصر به انجام دادن نماز و روزه نيست؛ زيرا عبادت به معناى بندگى خداوند است و بندگى خدا در صورتى محقّق مى‏ شود كه انسان آنچه را كه خداوند از او مى‏ خواهد، انجام دهد و خواستۀ خداوند فقط اين نيست كه به نماز و روزه بپردازيم و در كثرت انجام آنها بكوشيم.

حضرت امام حسن عسكرى‏ عليه السلام در اين باره مى‏ فرمايند:

لَيْسَتِ الْعِبادَةُ كَثْرَةَ الصَّلاةِ وَالصِّيامِ، وَإِنَّمَا الْعِبادَةُ كَثْرَةُ التَفَكُّرِ في ‏أَمْرِاللَّه.(1)

عبادت، زياد نماز خواندن و روزه گرفتن نيست. همانا عبادت، تفكّر بسيار در امر خداوند است.

عبادت، انجام خواسته‏ هاى خداوند است و از اين راه انسان مى‏ تواند به ‏مقام عبوديّت برسد و چيزى كه ملاكِ رسيدن به مقام بندگى است، ارزش ‏عبادت است و اعمال و عبادات زياد، از شرايط ضرورى و حتمى براى نيل به ‏درجات عالى معنوى نيست. زيرا اهميت اعمال و عبادات به زيادى آنها نيست، بلكه به ارزش آنهاست. و عبادات در صورتى داراى ارزش فراوان هستند كه‏ داراى تأثير فراوان باشند، و بتوانند در باطن و سريرۀ انسان تحوّل ايجاد كنند. بنابر اين اهمّيت عبادات به تحوّلى است كه در نفس عبادت كنندگان ايجاد مى‏ نمايند.

با اين بيان، روشن مى‏ شود كه اولياء خداوند كه در نفس خود تحوّل ايجاد نموده و از قدرتهاى معنوى بهره‏ مند شده‏ اند، ملاكِ موفّقيت آنان، تأثير زياد عبادتهاى آنها بوده است نه كثرت عبادت آنان؛ اگر چه در موارد بسيارى، تأثير فراوان عبادات بستگى به كثرت آنها دارد، ولى اين يك قانون كلّى نيست.

دليل ما بر اين حقيقت، روايتى است كه جناب مفضّل كه از خواصّ‏ اصحاب امام صادق‏ عليه السلام بوده، نقل كرده است. او مى‏ فرمايد:

كُنْتُ عِنْدَ أَبي عَبْدِاللَّهِ عليه السلام فَذَكَرْنَا الْأَعْمالَ، فَقُلْتُ اَنَا ما أَضْعَفَ‏ عَمَلي؟!

فَقالَ: مَهْ اِسْتَغْفِرِاللَّهَ، ثُمَّ قالَ لي: اِنَّ قَليلَ الْعَمَلِ مَعَ التَّقْوى ‏خَيْرٌ مِنْ كَثيرٍ بِلا تَقْوى.

قُلْتُ: كَيْفَ يَكوُنُ كَثيرٌ بِلا تَقْوى؟

قالَ: نَعَمْ مِثْلُ الرَّجُلِ يُطْعِمُ طَعامَهُ، وَيُرفِقُ جيرانَهُ وَيَوَطِّئُ رَحْلَهُ، فَاِذا ارْتَفَعَ ‏لَهُ الْبابُ مِنَ الْحَرامِ دَخَلَ فيهِ، فَهذَا الْعَمَلُ بِلا تَقْوى، وَيَكُونُ الْآخَرُ لَيْسَ عِنْدَهُ فَإِذا ارْتَفَعَ لَهُ الْبابُ مِنَ الْحَرامِ لَمْ يَدْخُلْ فيهِ.(2)

من در خدمت امام صادق ‏عليه السلام بودم از اعمال، سخن به ميان آمد. من گفتم: چقدر اعمال من اندك است؟! در اين هنگام امام صادق ‏عليه السلام فرمودند: ساكت باش و استغفار كن.

آن گاه به من فرمودند: عمل اندكى كه همراه با تقوا باشد، از عمل ‏بسيارى كه تقوا در آن نباشد، بهتر است.

گفتم: مگر مى‏ شود شخصى اعمال زياد را بدون تقوا انجام دهد؟

حضرت فرمودند: آرى مانند اين كه شخصى غذاى خود را به ديگران اطعام ‏كند، و با همسايگانش به نيكى رفتار كند و وسائل مسافرت آنان را فراهم نمايد، ولى هر گاه راه حرامى براى او گشوده شود در آن داخل شود. اين عملى است ‏كه در آن تقوا نيست و فرد ديگرى اين گونه اعمال زياد را ندارد، ولى آن گاه كه ‏راه حرامى برايش گشوده شود، در آن وارد نمى‏ شود.

اين گونه عمل همراه با تقوا است و اين گونه انسان داراى صداقت درعبادت است.

---

1) بحارالانوار: 373/78، از تحف العقول: 486.

2) اصول كافى: 76/2، بحارالأنوار: 104/70.